تقلید در تلاوت پسندیده است؟
برخی از افراد بر این باورند که تقلید به هیچ‌وجه برای سطوح مختلف قاریان مناسب نبوده و هنر نیست. نوشتار حاضر در پی اثبات این مدعاست که اساسا تقلید نه تنها در بدو تلاوت امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است بلکه متدوال‌ترین و بهترین شیوه آموزشی فن تلاوت قران کریم به شمار می‌رود.
تقلید عبارت است از اجرای بدون کم و کاست اجزای موجود در یک الگو
تقلید در امر تلاوت قرآن، یکی از راه‌های یادگیری است و قدرمسلم، در فن قرائت قرآن قاری‌ای که سبک خود را بدون اکتساب از قاریان دیگر ارائه کرده باشد، اساسا وجود ندارد چه آنکه انسان برای خواندن جزیی‌ترین الحان نیز نیازمند استماع است و ممکن نیست بدون شنیدن، نغمه‌ای را بخواند.
نکته مهم این است که تقلید چیزی نیست که مختص به قاریان ایرانی داشته باشد بلکه با مختصر تحقیق و پژوهشی میتوان دریافت که اکثر قاریان بزرگ جهان اسلام، از قاریان بزرگ کشور مصر گرفته تا دیگر کشورهای اسلامی و عربی در بدو امر فراگیری هنر قرائت قرآن کار خود را با تقلید از قاریان پیش از خود آغاز نموده و سال‌ها از آنها تقلید کرده‌اند.
به عنوان نمونه شیخ ابوالعینین شعیشع، شیخ کامل یوسف بهتیمی و استاد محمود علی البنا و بسیاری دیگر از قاریان مصری از مرحوم محمد رفعت تقلید می‌کردند. برخی دیگر از قاریان مصری مقلد مرحوم مصطفی اسماعیل بودند که از این میان میتوان به شیخ راغب مصطفی غلوش، شیخ احمد انعینع، شیخ عوضین مغربی، شیخ عبدالعزیز حصان و در زمان حاضر یاسر شرقاوی اشاره کرد.
برخی از قرای مشهور مصر از استاد منشاوی تقلید می‌کردند، همچون استاد احمد الرزیقی که در تلاوت خود از سبک مرحوم منشاوی بهره می‌برد.
نکته جالب اینجاست که برخی از همین قاریان مصری از جمله استاد احمد نعینع نه تنها مقلد بوده‌اند بلکه بر سبک تقلیدی خود تا پایان عمر وفادار مانده اند.
بسیاری بر این باورند که دیگر عصر طلایی تلاوت قرآن در مصر به پایان رسیده و آنچه توسط بزرگان قاریان ارایه و به ثبت رسیده تمام آن چیزی است که در هنر تلاوت میتوان به انجام رساند.
انواع تقلید در قرائت قرآن
1. تقلید بر اساس سبک قاری الگو
در این نوع تقلید قاری سعی می‌کند تنها لحن تلاوت را حفظ کند و به طور دقیق آن را اجرا نماید یعنی به گونه‌ای اجرای آهنگ‌های پیاده شده بر آیات را آموزش می‌بیند.
2. تقلید بر اساس تجانس صوتی با قاری الگو
این نوع تقلید که اغلب به افرادی که توانایی صوتی آنان شبیه به استادی است پیشنهاد میشود و فرد باید در چگونگی تولید صوت قاری الگو را آموزش ببیند.
3. تقلید مرکب
در این نوع تقلید فرد برای رشد مطلوب و ارتقا به سطوح بالاتر و با توجه به نزدیکی صوتی به قاریان الگو می‌تواند همزمان از چند قاری تقلید نماید.
اکنون با توجه به آنچه گذشت این سوال مطرح است که آیا مسأله تقلید در تلاوت،امری پسندیده است یا مذموم شناخته میشود؟
ایا امکان گریز از سیطره سبکهای مشهور تلاوت در حال حاضر وجود دارد و اگر چنین است برای تقلیدگریزی و ارایه کارهای نو در تلاوت چه شرایطی لازم است؟
تقلید در فن تلاوت، به معنای دنبال کردن شیوه و سبک تلاوت یک قاری توسط قاری دیگر است. حتی بسیاری از قاریان صاحب نام جهان نیز در ابتدای دوران تلاوت خود از قاریان پیش از خود تقلید میکردهاند. از آن جمله میتوان به تقلید شیخ ابوالعینین شعیشع در دوران جوانی از شیخ محمد رفعت و نیز تقلید شیخ راغب مصطفی غلوش از مصطفی اسماعیل اشاره نمود. بنابراین مسأله تقلید دست کم در مراحل ابتدایی و مقدماتی تلاوت، امری کاملاً پذیرفته شده است.
اما نسبت به تقلید در سطوح بالا و مراحل عالی، میبایست به یک نکته بسیار پر اهمیت توجه نمود. مهمترین شاخص برای ارزیابی تلاوت یک قاری، ارزش فنی تلاوت و میزان تسلط او در تلفیق آهنگها با الفاظ و کلمات قرآن کریم است؛ به شکلی که همگونی این دو جریان در تمامی تلاوت او احساس شود. به عبارت دیگر قاری باید به سطحی از تسلط در تلاوت دست یافته باشد که هیچگونه ایراد و خللی بر تلاوتش وارد نباشد. بر اساس این شاخص مهم، گاه ارزش فنی یک تلاوت تقلیدی ممکن است از یک تلاوتی که در ظاهر نوآوریهایی نیز دارد، بسیار بیشتر باشد. بنابراین یک تقلید خوب و فنی نیز جایگاه و ارزش خاص خود را همواره خواهد داشت. اما این سخن هرگز به معنی درجا زدن و باقی ماندن در چنین مرحلهای نیست؛ بلکه با فراهم آوردن شرایطی چند، امکان تقلیدگریزی برای برخی از افراد مستعد وجود دارد. آنچنان که در خود کشور مصر نیز از میان خیل عظیم قاریان در یک صد سال اخیر تنها تعدادی انگشتشمار را سراغ داریم که موفق به ارایه شیوههایی متفاوت و نو در تلاوت قرآن کریم شدهاند. نتیجه اینکه درباره جواز یا عدم جواز تقلید در تلاوت نمیتوان حکم واحدی صادر کرد و به طور کلی تقلید را امری مذموم یا مقبول دانست.
بسیاری بر این باورند که دیگر عصر طلایی تلاوت قرآن در مصر به پایان رسیده و آنچه توسط بزرگان قاریان ارایه و به ثبت رسیده تمام آن چیزی است که در هنر تلاوت میتوان به انجام رساند. به دیگر سخن تمامی ظرفیتهای موجود در حوزه لحن، اشباع گردیده است. اما در برابر آنان عدهای نیز معتقدند به رغم آنکه عصر طلایی تلاوت به پایان رسیده، هنوز هم ظرفیتهای بکر و دست نخوردهای در این هنر وجود دارد که میتوان از آنها استفاده کرد؛ همانطور که طی سالهای اخیر کسانی مانند شحات محمد انور با ارایه کارهایی نو در تلاوت نشان دادهاند که چنین امکانی هنوز هم وجود دارد.
نگارنده نیز معتقد است اگرچه یک روند تاریخی نشان داده که جریان تلاوت قرآن کریم در کشور مصر رو به افول است، اما به دو دلیل مهم میتوان کارهای جدیدی را هم ارائه داد:
اولاً: در طیف وسیع انغام و مقامات عربی هنوز ظرفیتهای فراوانی وجود دارد که میتوان آنها را در استخدام هنر تلاوت درآورد؛ همانطور که در برهه های مختلف، این کار توسط قاریان بزرگی چون مصطفی اسماعیل، شعیشع، حصّان و شحات انور صورت گرفته و آنان در هر مقطعی نغمه جدیدی را وارد عرصه الحان قرآنی نمودهاند.
ثانیاً: در یک کار موسیقایی ـ نظیر تلاوت قرآن کریم ـ تکنیکها یا حالتهای اجرا، دامنه بسیار وسیعی دارند که میتوان با تغییر آنها اشکال متفاوتی ایجاد نمود و این کاری است که بسیاری از مشاهیر قرائت انجام دادهاند و پس از آنان نیز قابل انجام است.
برای پدید آوردن سبکهای جدید چهار شرط اساسی لازم است:
نخست: تسلط کامل قاری بر ابعاد فن تلاوت؛ به سخن دیگر سطح تلاوت قاری در همه ابعاد آن ـ از قبیل وقف و ابتدا، تجوید، لحن و صوت ـ باید در اندازه قابل قبول و در یک کلام استاندارد باشد.
دوم: احاطه کامل بر مجموعه آثار برجای مانده از قاریان مشهور جهان. برای این مرحله لازم است قاری از آنچه در گذشته تحقق یافته است، آگاهی داشته باشد؛ و این کار مستلزم تلاش زیادی است.
سوم: برخورداری از دانش کافی در زمینه مقامات و انغام عربی و تسلط در اجرای آنها. لازم است قاری از ظرفیتهای موجود در موسیقی مقامی عرب و فرعیات مقامها آگاه بوده و از آن استفاده کامل نماید.
چهارم: برخورداری از نبوغ و استعداد ویژه موسیقایی.
برخورداری از گوش قوی، قدرت درک و دریافت صحیح پردههای موسیقی، توان ترکیب نغمات، قدرت انطباق انغام و الفاظ آیت و ... اجزایی از این نبوغ و استعداد ویژه هستند.(2)
فرآوری: شکوری_شبکه تخصصی قرآن تبیان
منابع:
1. خبرگزاری شبستان
2. استاد شاه میوه، حوزه نت
